● مقدمه آنغوزه با نام علمی .Ferula assa-foetida L از گیاهان دارویی مهم تیره چتریان(۱) می باشد. این گیاه علفی, چند ساله و مونوکارپیک۲ است به طوریکه در طول رویش فقط یکبار به گل می رود (سال پنجم یا ششم رویش ) و سپس دوره رویشی آن خاتمه می یابد. ارتفاع این گیاه متفاوت و بین ۲ تا ۵/۲ متر است. در انتهای ساقه های اصلی و فرعی گلهای زرد رنگ و مجتمع به صورت گل آذین چتر مرکب پدیدار می شود.
برگهای قاعده ساقه این گیاه عموما گوشتدار, به طول متوسط ۵۰ تا ۶۰ سانتی متر و فاقد دمبرگ و منقسم به قطعاتی با تقسیمات فرعی دندانه دار یا لوبدار است ( ۳و۴ ). این گیاه بومی استپ های ایران و قسمتهایی از افغانستان می باشد . در ایران این گیاه در استانهای فارس , کرمان , خراسان , یزد , سمنان , هرمزگان , سیستان و بلوچستان , اصفهان , لرستان, کهکیلویه و بویر احمد و بوشهررویش دارد (۲).
قطر ریشه آنغوزه بین ۱۰ تا ۱۲ سانتی متر و طول آن ۳۰ تا ۴۰ سانتی متر می باشد(۳). صمغ استخراج شده از این گیاه که با انجام عمل تیغ زنی راس طوقه انجام می گیرد, خاصیت دارویی دارد و منبع درآمد با ارزشی برای تعداد قابل توجهی از روستائیان و بهر ه برداران کشورمان می باشد . تقریبا تمام این صمغ آنغوزه دارای ترکیبات دی , تری و تتراسولفید , مشتقات کومارینی فئوتیدین۳ , کامولونفرول۴ , اپی سامارکاندین۵ , آمبلی پرنین وکانفرول۶ و ... می باشد(۷و۱۰) . محققین در اسانس حاصل از شیرابه آنغوزه چندین ترکیب مختلف شناسایی کردند(۸و ۹و ۱۱).
از بخشهای سبز گیاه نیز به عنوان سبزی خورده می شود(۷). شیرابه آنغوزه دارای اثر ضد تشنج , قاعده آور و ضد انگل است .
در رفع ییوست افراد مسن نیز کاربرد دارد(۴و۱۲) . برای اولین بار شخصی بنام کامفر۷در سال ۱۶۸۷ میلادی روش تیغ زنی عرضی را در مراتع آنغوزه لارستان فارس اجرا کرد . سپس بومیان این منطقه این حرفه را آموختند واز آن زمان این روش ( عرضی ) در ایران اجرا گردیده است( ۱ ) . بدلیل اینکه در روش تیغ زنی عرضی پس از انجام مرحله پیچاندن و کشتن یک برش عرضی در راس طوقه گیاه زده می شود و جوانه انتهایی که در این ناحیه وجود دارد, قطع می گردد , لذا این روش تیغ زنی به مرگ گیاه می انجامد .
به همین جهت تراکم بوته های آنغوزه در مراتع به شدت پائین آمده و نسل این گیاه مفید در معرض خطر انقراض قرار گرفته است . محمدی و علیها ( ۱۳۶۸) سه روش تیغ زنی گیاه باریجه۱ ( گونه نزدیک به آنغوزه ) را مورد بررسی قرار دادند . این سه روش , برش عرضی , برش طولی و نربری ( قطع ساقه گلدهنده ) می باشد. آنها گزارش کردند که دربرش عرضی بدلیل قطع جوانه انتهایی که در راس طوقه وجود دارد گیاه درسال بعد از تیغ زنی قادر به ادامه حیات نمی باشد. دربرش طولی چون جوانه انتهایی ازبین نمی رود به ادامه حیات گیاه صدمه ای وارد نمی گردد. در روش نربری چون فقط روی ساقه گل دهنده گیاهانی که درسال آخر عمر قرار دارند, اجرا می گردد, لذا گیاهان مرتع به مرحله بذر دهی نمی رسند و بدلیل عدم تشکیل بذ ر نسل گیاه در مرتع به مرور منقرض می گردد.
شاد در تحقیق خود(۱۳۷۴) سه روش, دو برشه (یک روش عمود بر محور غده و دومی موازی با محور غده) , روش اریب و روش سنتی (عرضی) را مورد بررسی قرار داد. وی گزارش کرد که از ۲۰ گیاه تیغ خورده به هر یک از روشهای اول و دوم ۱۲ گیاه باقی ماندند و در سال بعد برگ تولید نمودند و در روش سنتی از ۲۰ گیاه تیغ خورده هیچ کدام قادر به رشد در سال بعد نبودند و همگی خشک شدند. هدف از انجام این تحقیق یافتن روشی صحیح ازتیغ زدن ریشه است به طوری که نه تنها حداکثر مقدار شیرابه کسب گردد و از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد بلکه به ادامه حیات گیاهان آنغوزه صدمه ای وارد نگردد.
● مواد و روش ها
▪ منطقه مورد مطالعه
این تحقیق در منطقه ای بنام خمروت در ۳۵ کیلومتری شمال شرق شهرزرند و ۱۰۰ کیلومتری شمال غرب شهر کرمان انجام شد . این منطقه دارای آب و هوای کوهستانی است و ارتفاع آن از سطح دریا ۲۱۰۰ متر می باشد. حداکثر درجه حرارت مطلق آن۵/۳۸ درجه سانتیگراد در تیرماه و حداقل مطلق آن ۵/۱۲- درجه سانتیگراد در دیماه می باشد. متوسط سالیانه بارندگی حدود ۱۳۰ میلیمترمی باشد .
▪ مراحل بهره برداری
جهت بهره برداری از گیاه آنغوزه انجام سه مرحله زیر ضروری می باشد :
الف ) مرحله پیچاندن :
این مرحله از اوایل تا اواخر اردیبهشت ماه وقتی که برگهای بوته های آنغوزه زرد می شود و حالت شکنندگی خود را از دست می دهند, انجام می گردد برای انجام این مرحله تمام بوته و گاهی یکی از برگهای بوته که از بقیه بزرگتر می باشد را پیچانده و سنگی به وزن حدود یک کیلوگرم روی آن قرار می گیرد تا به همین صورت خشک گردد . دلیل اصلی انجام این مرحله گم نشدن جای بوته در مراحل بعد می باشد . هر بهره بردارروزانه تقریبا هزار بوته را می پیچاند و این مرحله ۵-۴ روزطول می کشد .
ب ) مرحله کُشتن :
در این مرحله بوسیله تیشه مخصوصی چاله ای به عمق حدود ۱۵ سانتیمتر در اطراف ریشه گیا ه حفر می گردد و سپس با دست الیاف اطراف طوقه که بقایای غلاف برگهای سال قبل می باشند را جدا کرده و دور می اندازند. بعد خاک نرم اطراف گودال را دور ریشه می ریزند هربهره بردار روزانه حدود ۲۰۰ بوته را می کشد . این مرحله ۲۰ روز به طول می انجامد.
ج ) مرحله تیغ زدن :
در این مرحله بوسیله کارد مخصوصی ۱۵ مرتبه و به فاصله زمانی هرچهار روز روش های تیغ زنی مورد مطالعه برروی ریشه گیاهان مورد مطالعه اجرا شد. این مرحله دو ماه به طول می انجامد و در هر بار تیغ زنی ابتدا شیره تراوش شده از تیغ زنی قبل توسط ابزاری بنام کلنت جمع آوری گردید و سپس با کارد عمل تیغ زدن انجام شد.
● روش های تیغ زنی مورد مطالعه
پنج روش تیغ زنی شامل روش عرضی ( سنتی ), یکطرفه , دو طرفه , برش طولی و تلفیقی (ترکیبی از یکطرفه و برش طولی) در این تحقیق مورد مطالعه قرار گرفتند .در روش عرضی پس از انجام مراحل پیچاندن و کشتن راس طوقه گیاه ۱۵ مرتبه و به فاصله زمانی چهار روز بصورت عرضی تیغ زده شد . دراین روش جوانه انتهایی راس طوقه قطع شد . در روش یکطرفه نصف مقطع طوقه گیاه را بصورت عرضی برش زده ( یک برش عمود بر محور ریشه و یک برش موازی با محور ریشه ) بنحوی که جوانه راس طوقه حفظ گردید.
در روش دو طرفه جوانه انتهایی حفظ شده و دو برش به شکل نیم دایره بصورت عرضی دردو طرف جوانه ایجاد گردید بدین ترتیب که روش تیغ زنی یکطرفه در دو طرف جوانه اجرا شد یعنی سطح برش دو برابر روش یکطرفه بود . در روش طولی راس طوقه در طول مدت تیغ زنی دست نخورده باقی ماند و چند سانتی متر پائین تر از آن یک برش بصورت طولی در یکطرف طوقه ایجاد گردید . روش تلفیقی نیز ترکیبی ازروشهای یکطرفه و طولی بود بدین ترتیب که این دو روش هر دو همزمان بر روی یک بوته اجرا شدند.
● طرح آماری و نمونه گیری
پنج روش تیغ زنی ( تیمار) شامل برش عرضی , یکطرفه , دو طرفه, طولی و تلفیقی در پنج تکرار و در قالب طرح کاملا تصادفی مورد بررسی قرار گرفتند . بدین ترتیب که قسمتی از مرتع که از لحاظ ارتفاع از سطح دریا تمام نقاط آن وضعیت یکسانی داشتند و از نظر سایر شرایط محیطی از قبیل خاک , تراکم بوته و ... شرایط یکنواختی در قسمتهای مختلف آن حکمفرما بود, انتخاب گردید . این قطعه به پنج قسمت تقسیم شد ( تکرارها ) و در هر قسمت ۱۰ گیاه با هر روش ( تیمار ) بصورت تصادفی تیغ زده شد و شیره این ۱۰ گیاه نیز در طول ۱۵ مرتبه تیغ زنی در یک ظرف جداگانه جمع آوری گردید .
بدین ترتیب در هر یک از پنج قطعه ۵۰ گیاه و جمعا ۲۵۰ گیاه ( تعداد کل نمونه ها ) تیغ زده شد . کلا ۲۵ ظرف جمع آوری شیرابه وجود داشت . شیرابه جمع آوری شده در هر ظرف در پایان دوره بهره برداری توزین و در پایان مرحله تیغ زدن گیاهان تیغ خورده خاک داده شده و در بهار سال بعد تعداد گیاهان سبز شده شمارش شدند . داده ها پس از آزمون نرمالیته تجزیه آماری شدند. این عمل با استفاده از نرم افزار Minitabو MSTATC انجام شد. مقایسه میانگین ها با استفاده از آزمون چند دامنه ای دانکن انجام گرفت.
● نتایج
اثر روشهای تیغ زنی بر عملکرد شیره
نتایج تجزیه واریانس تیمارها نشان میدهد که روشهای تیغ زنی ریشه آنغوزه بر عملکرد تولید شیرابه درسطح احتمال ۱/۰ درصد تفاوت معنی داری دارد. بر اساس مقایسه میانگینها میزان عملکرد تولید شیرابه در روشهای عرضی ( شاهد ) , دو طرفه , یکطرفه , طولی و تلفیقی به ترتیب برابر با ۹۴/۶۲ , ۶۴/۵۹, ۰۸/۳۹ , ۶۶/۱۹و ۳۸/۴۲ گرم در هر بوته بود. روش تیغ زنی عرضی ( شاهد ) که در حال حاضر در ایران اجرا می شود با روش دو طرفه از نظر میزان عملکرد تولید شیرابه ( به ترتیب ۹۴/۶۲ و ۶۴/۵۹ گرم شیره) در سطح احتمال ۱/۰ درصد اختلاف معنی داری نداشت .
روشهای تلفیقی و یکطرفه نیز از این نظر اختلاف معنی داری با یکدیگر نشان ندادند. روش طولی که همان روش مورد استفاده در تیغ زنی گیاه باریجه است در مورد آنغوزه مناسب تشخیص داده نشد, زیرا شیره دهی پس از چند بار تیغ زدن به شدت کاهش می یابد و محل تیغ خورده خشک می شود بطوریکه این روش با اختلاف معنی داری در کلاس آخر قرار گرفت و کمترین تولید را داشت .
● اثر روشهای تیغ زنی بربقای گیاه
بر اساس نتایج تجزیه واریانس اثر روشهای تیغ زنی بر بقای گیاهان در سال بعد نیز در سطح احتمال ۱/۰ درصد تفاوت معنی داری داشت. بطوریکه از ۵۰ گیاه تیغ خورده به هر روش,۶, ۴۳, ۴۷, ۴۸و ۳۸ گیاه (۱۲, ۸۶, ۹۴, ۹۶, ۷۶, درصد) به ترتیب در روشهای عرضی , دوطرفه , یکطرفه , طولی و تلفیقی باقی ماندند و در سال بعد مجددا سبز شدند و تولید پیکر رویشی کردند .
از آنجایی که در چهار روش دو طرفه, یکطرفه,طولی و تلفیقی جوانه انتهایی که در راس ریشه قرار دارد, قطع نمیگردد, لذا در این روش درصد بیشتری از گیاهان نسبت به روش عرضی (شاهد) که جوانه انتهایی به کلی قطع می شود, قادر به ادامه حیات در سال بعد می باشند. در این رابطه شاد در سال ۱۳۷۴ گزارش کرد که از ۲۰ گیاه آنغوزه که به روش عرضی بهره برداری شدند هیچ کدام در سال بعد سبز نشدند. در حالیکه وی گزارش کرد ۶۰ درصد گیاهان تیغ زده شده به روش اریب قادر به ادامه حیات در سال بعد بودند .
● بحث و نتیجه گیری
از آنجا که روش تیغ زنی دو طرفه از نظر میزان عملکرد شیره دهی( ۶۴/۵۹ گرم در هر بوته ) با روش عرضی (۹۴/۶۲ گرم در هر بوته ) تفاوت معنی داری نشان نداد و از طرف دیگر بقای گیاهان در روش دو طرفه ( ۸۶ درصد ) تفاوت معنی داری در سطح احتمال ۱/۰ درصد با روش عرضی (۱۲ درصد ) نشان داد . لذا این روش ( دو طرفه ) جهت تیغ زنی گیاه آنغوزه توصیه می گردد . چون ضمن اینکه این روش از نظر آماری عملکرد شیره دهی مساوی با روش عرضی دارد, ادامه حیات درصد بیشتری ازگیاهان بهره برداری شده را نیزدر مرتع امکان پذیر می سازد.
روش تیغ زنی طولی با وجود بقای بالای گیاهان در این روش از نظر شیره دهی نتیجه خوبی نداشت ( ۶۶/۱۹ گرم در هر بوته ) و محل تیغ خورده پس از چند بار تیغ زدن دچار خشکیدگی می شد و شیره دهی به شدت کاهش می یافت.
در روش تیغ زنی یکطرفه نیز بقای گیاهان بسیار خوب بود ( ۹۴درصد ), اما عملکرد شیره دهی از نظر اقتصادی مطلوب نبود لذا این روش توصیه نمی شود . روش تلفیقی نیز هم از نظر عملکرد شیرابه و هم از نظر بقای گیاهان نسبت به روش دوطرفه در سطح پائین تری قرار داشت و از این لحاظ اختلاف معنی داری در سطح احتمال ۱/۰ درصد با هم داشتند . که این روش نیز توصیه نمی شود .